Uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r. III
CZP 121/07
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa T. Spółdzielni
Mieszkaniowej w T. przeciwko Gminie Miasta T. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 7 grudnia 2007 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z dnia 27
sierpnia 2007 r.:
"Czy gmina, która nie dostarczyła lokalu
socjalnego osobie uprawnionej do niego z mocy wyroku, dopuszczając się tym
samym czynu niedozwolonego w rozumieniu art. 417 § 1 k.c., odpowiada
solidarnie z tą osobą za szkodę wynikłą dla właściciela rzeczy z faktu
zajmowania lokalu bez tytułu prawnego (art. 441 § 1 k.c.), czy też
przewidziana w art. 18 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego
odpowiedzialność odszkodowawcza byłego lokatora i wypływająca z reżimu
deliktowego odpowiedzialność gminy stanowi jedynie zobowiązanie in solidum tych
podmiotów?"
podjął uchwałę:
Odpowiedzialność gminy za szkodę wynikłą z zajmowania
lokalu bez tytułu prawnego przez osobę uprawnioną z mocy wyroku do lokalu
socjalnego oraz tej osoby jest odpowiedzialnością in solidum.
Uzasadnienie
faktyczne
Sąd Rejonowy orzekł eksmisję kilkunastu osób z lokali
T. Spółdzielni Mieszkaniowej. W wyrokach eksmisyjnych stwierdzono uprawnienie
pozwanych do lokali socjalnych. T. Spółdzielnia Mieszkaniowa uzyskała przeciwko
tym osobom także orzeczenia zasądzające określone kwoty tytułem korzystania bez
tytułu prawnego z lokali objętych wyrokami eksmisyjnymi, m.in. za styczeń 2005
r. Zasądzone kwoty nie zostały wyegzekwowane.
Już po opublikowaniu w Dzienniku Ustaw wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 września 2006 r., P 14/06(OTK-A
Zb.Urz. 2006, nr 8, poz. 102), orzekającego o niezgodności art. 18 ust.
4 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (jedn. tekst: Dz.U. z
2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm. - dalej: "u.o.l.") w brzmieniu
obowiązującym od 1 stycznia 2005 r. z art. 77 ust. 1, art. 21 ust.
1 i art. 64 ust. 1 i 3 Konstytucji, T. Spółdzielnia
Mieszkaniowa pozwała Gminę T. o odszkodowanie z tytułu szkody doznanej w
styczniu 2005 r. na skutek tego, że osobom, których eksmisję orzeczono, nie
udostępniono lokali socjalnych i osoby te w tym czasie nadal korzystały z
mieszkań w budynkach strony powodowej, nie płacąc nawet kwot należnych na
podstawie art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l. Sąd Rejonowy wyrokiem z
dnia 15 marca 2007 r. powództwo to oddalił.
Rozpoznając apelację strony powodowej Sąd Okręgowy
powziął poważne wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym zagadnieniu
prawnym. (...)
Uzasadnienie
prawne
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
(...) Należy podzielić zapatrywanie Sądu Okręgowego,
że kluczem do rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia prawnego jest
odpowiedź na pytanie o charakter prawny odpowiedzialności przewidzianej
w art. 18 ust. 1-3 u.o.l, gdyż charakter odpowiedzialności gminy za
niedostarczenie po dniu 31 grudnia 2004 r. lokalu socjalnego osobie do niego
zgodnie z treścią wyroku eksmisyjnego uprawnionej nie budzi obecnie
wątpliwości. Według stanowiska Trybunału Konstytucyjnego (wyrok z dnia 11
września 2006 r., P 14/06) i orzecznictwa Sądu Najwyższego (uchwała z dnia
7 kwietnia 2006 r., III CZP 21/06, OSNC 2007, nr 2, poz. 22), znajdującego
potwierdzenie w dodanym z mocą od dnia 1 stycznia 2007 r. przepisie art.
18 ust. 5 u.o.l., omawiana odpowiedzialność gminy jest odpowiedzialnością
deliktową opartą na art. 417 § 1 k.c.
Odpowiedź na to pytanie należy rozpocząć od ustalenia
nienasuwających wątpliwości okoliczności związanych z odpowiedzialnością
unormowaną w art. 18 ust. 1-3. W przepisach tych jest wyraźnie mowa o
odpowiedzialności odszkodowawczej; określają one wysokość należnego odszkodowania
i sposób jego uiszczania i nie uzależniają obowiązku zapłaty tego odszkodowania
od zawinienia. W przypadku osoby uprawnionej do lokalu socjalnego, obowiązek
uiszczania odszkodowania połączony jest z uprawnieniem do zajmowania lokalu do
czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego (art.
14 ust. 6 u.o.l.). Ponadto z ugruntowanego orzecznictwa wynika,
że art. 18 ust. 3 u.o.l. dotyczy tylko takich osób zajmujących lokal
bez tytułu prawnego, które uprzednio ten tytuł miały, a więc były lokatorami w
rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.l. (uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 66/01, OSNC 2002, nr 9, poz. 109, oraz
uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2005 r., III
CZP 6/05, OSNC 2006, nr 1, poz. 1). Przytoczone w wymienionych uchwałach
argumenty na rzecz tezy, że w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu
mieszkalnego przez osobę, która samowolnie go zajmuje, sąd nie orzeka co do
lokalu socjalnego, w szczególności argument odwołujący się do zakresu regulacji
zawartej wrozdziale 2 u.o.l., w którym znajduje się nie tylko art.
14, ale także art. 18, przemawiają za tym, że również art. 18 ust.
1 i 2 u.o.l. nie stosuje się do osób wyeksmitowanych z samowolnie
zajętego lokalu.
Uogólniając, wszystkie przepisy art.
18 dotyczą tylko takich osób zajmujących lokal bez tytułu prawnego, które
uprzednio ten tytuł miały, a więc były lokatorami w rozumieniu 2 ust. 1
pkt 1 u.o.l. W powołanym przepisie chodzi o bardzo różne tytuły prawne,
nie tylko obligacyjne, ale i prawnorzeczowe. Z niektórymi z tych tytułów ustawa
łączy wyraźnie obowiązek zwrotu lokalu z chwilą wygaśnięcia tytułu (zob. w
szczególności art. 675 § 1 w związku z art. 680k.c., art.
718 § 1 k.c. oraz art. 11 ust. 24 ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r.
Nr 119, poz. 1116 ze zm.). Należy przyjąć, że przepisy te są wyrazem dość
oczywistej myśli, aktualnej w odniesieniu do wszystkich tytułów prawnych, które
ma na względzie art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.l.
Poczynione ustalenia nie pozwalają na traktowanie
odpowiedzialności, o której mowa w art. 18 ust. 1-3 u.o.l., jako
odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego. Rezygnacja w tych przepisach z
winy jako przesłanki odpowiedzialności nie pozwala kwalifikować stanów
faktycznych objętych ich hipotezami jako deliktów w rozumieniuart.
415 k.c., a nie wchodzi w grę ich subsumcja pod inne przepisy kodeksu
cywilnego o czynach niedozwolonych. Nie ma także podstaw do przyjęcia, że
przepisy te same określają delikt szczególnego rodzaju, a w każdym razie taka
ewentualność odpada w odniesieniu do osób zajmujących lokal bez tytułu
prawnego, na rzecz których w wyroku eksmisyjnym orzeczono o uprawnieniu do
lokalu socjalnego. To samo dotyczy sytuacji, w której sąd orzekł o wstrzymaniu
wykonania opróżnienia lokalu do czasu dostarczenia lokalu zamiennego. W
przypadkach tych, dopóki nie doszło do dostarczenia lokalu socjalnego lub
zamiennego, dopóty nie można uznawać zajmowania lokalu przez osobę, której
eksmisję orzeczono, za działanie bezprawne. W poruszanych przypadkach można by
więc co najwyżej konstruować odpowiedzialność za szkody powstałe na skutek
wykonywania praw podmiotowych lub podejmowania działania na podstawie
upoważnienia ustawowego.
Z tych względów za najwłaściwsze należy uznać
ujmowanie odpowiedzialności, o której mowa w przepisach art. 18 ust.
1 i 2 u.o.l., jako odpowiedzialności odszkodowawczej za
naruszenie obowiązku zwrotu lokalu po wygaśnięciu do niego tytułu prawnego, zmodyfikowaną
w sposób przewidziany w tych przepisach, tj. jako odpowiedzialność ex contractu
opartą na zasadach art. 471 i nast. z daleko idącymi zmianami
dokonanymi przez art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l. Jak wynika z
wcześniejszych rozważań, z chwilą wygaśnięcia tytułu prawnego do lokalu
powstaje obowiązek jego niezwłocznego zwrotu przez byłego lokatora
właścicielowi. Jeżeli zdarzeniem będącym źródłem tytułu prawnego do lokalu jest
umowa, obowiązek ten ma podstawę w tej umowie (por. art. 56 k.c.).
Nienależyte wykonanie tego obowiązku pociąga za sobą konsekwencje określone
w art. 471 i nast., chyba że co innego zastrzeżono w umowie będącej
źródłem tytułu prawnego do lokalu lub co innego wynika z ustawy (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1999 r., III CKN 198/98, OSNC 1999, nr
10, poz. 175).
W art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l., w
odniesieniu do przypadków dochodzenia odszkodowania w granicach czynszu, jaki
właściciel mógłby otrzymać z tytułu najmu lokalu, wyłączono
zastosowanie art. 472 k.c., wyrażającego zasadę winy, i oparto
odpowiedzialność byłego lokatora na zasadzie ryzyka, a należnym od niego
świadczeniom nadano charakter świadczeń okresowych płatnych co miesiąc.
Odszkodowania uzupełniającego, o którym mowa w art. 18 ust. 2 zdanie
drugie u.o.l., właściciel może się domagać już tylko na zasadach ogólnych, tj.
z zastosowaniem art. 472 k.c. i bez nadawania temu odszkodowaniu
charakteru świadczeń okresowych. Gdyby miało być inaczej, wyodrębnienie
w art. 18 ust. 2 regulacji dotyczącej odszkodowania uzupełniającego
byłoby pozbawione racjonalnego znaczenia. Powyższa interpretacja
przepisów art. 18 ust. 1 i 2 respektuje użycie w nich
terminu "odszkodowanie" i pozwala objąć odpowiedzialność, o której
mowa w tych przepisach, systemem kodeksowej odpowiedzialności odszkodowawczej.
Jako odpowiedzialności odszkodowawczej za naruszenie
obowiązku zwrotu lokalu po wygaśnięciu do niego tytułu prawnego, zmodyfikowanej
w sposób przewidziany w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l., nie da
się natomiast ująć odpowiedzialności, o której mowa w art. 18 ust.
3 u.o.l. Okoliczność, że wymienione w tym przepisie osoby mogą do czasu
dostarczenia im lokalu socjalnego lub zamiennego zajmować zgodnie z prawem
lokal, którego dotyczył wyrok eksmisyjny, nie pozwala przyjąć, że zajmowanie
przez nie w tym okresie lokalu narusza obowiązek niezwłocznego zwrotu lokalu
właścicielowi. W związku z tą istotną okolicznością, odróżniającą przypadki
objęte zakresem zastosowania art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l. od
przypadków objętych zakresem zastosowania art. 18 ust. 1 i 2 u.o.l., art.
18 ust. 1 i 3 u.o.l. wyłącza w stanach faktycznych objętych jego
hipotezą odpowiedzialność odszkodowawczą kontraktową byłych lokatorów i
ustanawia w jej miejsce szczególnego rodzaju stosunek zobowiązaniowy, którego
treścią jest zapewnienie właścicielowi określonego, płatnego periodycznie
wynagrodzenia za dalsze korzystanie z lokalu przez byłego lokatora. Nazwanie
świadczeń byłego lokatora uiszczanych właścicielowi "odszkodowaniem"
nie jest tu więc ścisłe, a spowodowane zostało, bliskim związkiem przypadków
regulowanych w art. 18 ust. 3 u.o.l. z sytuacjami normowanymi
przez art. 18 ust. 2, w których rzeczywiście chodzi o odszkodowanie, i
podobną w odbiorze społecznym funkcją obu regulacji.
Niemożność uznania odpowiedzialności, o której mowa
w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.l., za odpowiedzialność
odszkodowawczą deliktową, wyklucza zastosowanie art. 441 § 1 k.c. do
mającej podstawę w art. 417 § 1 k.c. odpowiedzialności gminy za
szkodę wynikłą z zajmowania lokalu bez tytułu prawnego przez osobę uprawnioną
do lokalu socjalnego, na skutek niedostarczenia jej tego lokalu, oraz do
odpowiedzialności tej osoby, opartej na art. 18 ust.
1 i 3 u.o.l. Ponieważ brak także innego przepisu nadającego
solidarny charakter odpowiedzialności tych podmiotów, ich odpowiedzialność nie
może być uznana za odpowiedzialność solidarną (art. 369 k.c.), lecz za
odpowiedzialność in solidum. Kwalifikacja odpowiedzialności gminy i byłych
lokatorów uprawnionych do lokalu socjalnego jako odpowiedzialności in solidum
ma istotne znaczenie przy rozstrzyganiu kwestii regresu między tymi podmiotami
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2004 r., I CK 581/03,
"Biuletyn SN" 2004, nr 11, s. 9, oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia
17 lipca 2007 r., III CZP 66/07, OSNC 2008, nr 9, poz. 98).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy rozstrzygnął
przedstawione zagadnienie prawne jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).
