Wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 czerwca 2008 r. V
CSK 31/08
Odpowiedzialność odszkodowawcza gminy wobec
właściciela za niedostarczenie lokalu socjalnego osobie uprawnionej do takiego
lokalu z mocy wyroku orzekającego eksmisję, nie jest odpowiedzialnością
subsydiarną w stosunku do obowiązku tej osoby wynikającego z art. 18 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym
zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr
31, poz. 266 ze zm.).
Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Górniczej
Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego "S." przeciwko Gminie J. o
zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 czerwca 2008 r.
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 30 sierpnia
2007 r.:
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
faktyczne
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2007 r.
zasądził od Gminy J. na rzecz Górniczej Spółdzielni Mieszkaniowej Budownictwa
Mieszkaniowego "S." 65.676 zł z oznaczonymi bliżej odsetkami
ustawowymi. Zasądzona kwota stanowiła odszkodowanie za korzystanie z lokali
mieszkalnych strony powodowej w okresie od stycznia 2004 r. do grudnia 2006 r.
przez osoby, co do których orzeczono eksmisję z jednoczesnym przyznaniem
uprawnienia do lokalu socjalnego. Podstawę prawną wyroku stanowiły
przepisy art. 417 § 1 i 4201 k.c.
Sąd Okręgowy, na skutek apelacji strony pozwanej,
wyrok ten zmienił i powództwo oddalił. W ocenie Sądu Okręgowego,
odpowiedzialność odszkodowawcza gminy za niedostarczenie lokali osobom, co do
których orzeczono eksmisję z przyznaniem uprawnienia do lokalu socjalnego, jest
odpowiedzialnością subsydiarną w stosunku do odpowiedzialności tych osób za
zajmowanie lokali bez tytułu prawnego. Warunkiem odpowiedzialności
odszkodowawczej gminy za niedostarczenie lokali socjalnych jest uprzednia próba
dochodzenia zapłaty za korzystanie z lokali od osób, co do których orzeczono
eksmisję, z przyznaniem uprawnienia do lokalu socjalnego. W sprawie przesłanka
ta nie została spełniona, dlatego powództwo należało oddalić.
W skardze kasacyjnej strona powodowa zarzuciła Sądowi
Okręgowemu wydanie zaskarżonego wyroku z naruszeniem:
1) art. 417 § 1 i art. 361 §
1 i 2 oraz - obowiązującego do 31 sierpnia 2004 r. - art.
4201 k.c. w związku z art. 4 ust. 2i art. 14 ust.
1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów,
mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U.
z 2005 r. Nr 31, poz. 266, ze zm.), dalej: "u.o.p.l.",
2) art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l.,
3) art. 233 § 1 oraz art.
382 k.p.c.
Istotą zarzutów wymienionych w dwóch pierwszych
punktach jest kwestionowanie zajętego przez Sąd Okręgowy stanowiska o
subsydiarnym charakterze odpowiedzialności gminy za niedostarczenie lokali
osobom, co do których orzeczono eksmisję z przyznaniem uprawnienia do lokalu
socjalnego. Zarzuty zawarte w punkcie trzecim mają charakter zarzutów
ewentualnych, podniesionych na wypadek podzielenia przez Sąd Najwyższy
kwestionowanego w skardze kasacyjnej stanowiska o subsydiarnym charakterze
odpowiedzialności gminy za niedostarczenie lokali socjalnych. Zmierzają one do
podważenia prawidłowości ustalenia, że strona powodowa nie podejmowała
czynności skierowanych na wyegzekwowanie roszczeń od osób zajmujących lokale
bez tytułu prawnego.
Uzasadnienie
prawne
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przyznanie w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu
uprawnienia do otrzymania lokalu socjalnego musi się łączyć z wstrzymaniem
wykonania opróżnienia lokalu do czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia
umowy najmu lokalu socjalnego (art. 14 ust. 6 u.o.p.l.). Mimo wstrzymania
wykonania opróżnienia lokalu, osoba uprawniona do lokalu socjalnego obowiązana
jest uiszczać właścicielowi do dnia opróżnienia lokalu co miesiąc odszkodowanie
za zajmowanie lokalu bez tytułu prawnego (art. 18 ust. 1 u.o.p.l.).
Zgodnie z art. 18 ust. 3 u.o.p.l., w brzmieniu obowiązującym od dnia
1 stycznia 2005 r., odszkodowanie to powinno odpowiadać wysokości czynszu, albo
innych opłat za używanie lokalu, jakie uprawniony do lokalu socjalnego byłby
obowiązany opłacać, gdyby stosunek prawny nie wygasł. Według wcześniejszego
brzmienia art. 18 ust. 3 u.o.p.l., zakres tego odszkodowania był
węższy. Należy podzielić pogląd wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 7
grudnia 2007 r. (Biul. SN 2007, nr 12, s. 7), że przepisy art. 18 ust.
1 i 3 u.o.p.l. ustanawiają szczególnego rodzaju stosunek zobowiązaniowy,
którego treścią jest powinność zapewnienia właścicielowi określonego, płatnego
periodycznie wynagrodzenia za dalsze korzystanie z lokalu przez byłego
lokatora. Nazwanie odszkodowaniem świadczeń uiszczanych właścicielowi przez
byłego lokatora, uprawnionego do lokalu socjalnego, nie jest więc ścisłe.
Spowodowane ono zostało przypuszczalnie bliskim związkiem przypadków
objętych art. 18 ust. 3 u.o.p.l. z sytuacjami, których
dotyczy art. 18 ust. 2 u.o.p.l. (w nich rzeczywiście chodzi o
odszkodowanie) oraz podobną, w odbiorze społecznym, funkcją obu tych przepisów.
Dopóki gmina nie dostarczy lokalu socjalnego,
właściciel, otrzymujący od zajmującego nadal lokal byłego lokatora świadczenia
w wysokości określonej w art. 18 ust. 3 u.o.p.l., może zatem ponieść
szkodę w rozumieniu art. 361 § 2k.c., to jest doznać uszczerbku w
wysokości różnicy między majątkiem, jaki miałby, gdyby dysponował lokalem
swobodnie, a majątkiem jaki ma, nie mogąc lokalem swobodnie dysponować z powodu
niemożności wykonania eksmisji na skutek niedostarczenia lokalu socjalnego.
Jego szkoda będzie oczywiście jeszcze większa, gdy były lokator, uprawniony do
lokalu socjalnego, nie wywiązuje się - co w praktyce jest regułą - z obowiązku,
o którym mowa w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l. W stanie
prawnym, będącym wynikiem wyeliminowania z porządku prawnego ze skutkiem ex
tunc przez wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 maja 2006 r., sygn.
akt SK 51/05 (OTK-A 2006, nr 5, poz. 58) art. 18 ust.
4 u.o.p.l., w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2004 r., a przez
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 września 2006 r., sygn. akt P
14/06 (OTK-A 2006, nr 8, poz. 102) art. 18 ust. 4 w brzmieniu
obowiązującym od dnia 1 stycznia 2005 r., za szkodę tę odpowiada gmina, która
nie dostarczyła lokalu socjalnego, na zasadach ogólnych, to jest w odniesieniu
do okresu przed dniem 1 września 2004 r. - na podstawie art. 4201 k.c.,
a w odniesieniu do okresu od dnia 1 września 2004 r. - na podstawie art.
417 § 1 k.c., w brzmieniu obowiązującym od tego dnia (por. uzasadnienie uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r., sygn. akt III CZP 121/07). Przy
czym 4201 k.c. ze względu na ścisły związek konstrukcyjny
z art. 417 k.c. w pierwotnym brzmieniu (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 21 czerwca 2007 r., sygn. akt IV CSK 81/07, LEX nr 274567) powinien
być analogicznie, jak on rozumiany (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20
listopada 2002 r., sygn. akt V CKN 1305/00, LEX nr 77050), to jest w
sposób zharmonizowany z jego prokonstytucyjną wykładnią przyjętą w wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., sygn. akt SK
18/00 (OTK 2001, nr 8, poz. 256). Odpowiedzialność gminy na powyższej
podstawie obejmuje całą szkodę pozostającą w normalnym związku przyczynowym z
jej zaniechaniem wypełnienia obowiązku dostarczenia lokalu socjalnego osobie do
tego uprawnionej (art. 361 § 2 k.c.).
Wskazane przepisy, stanowiące podstawę prawną
odpowiedzialności odszkodowawczej gminy wobec właściciela za niedostarczenie
lokalu socjalnego osobie uprawnionej do takiego lokalu według wyroku orzekającego
eksmisję, nie upoważniają do uznania tej odpowiedzialności za subsydiarną w
stosunku do wynikającego z art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l.
obowiązku tej osoby względem właściciela, czyli za odpowiedzialność
uwarunkowaną - jak przyjął Sąd Okręgowy w nawiązaniu do wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 20 listopada 2002 r., sygn. akt V CKN 1305/00, dotyczącego stanu
prawnego sprzed wejścia w życie art. 18 u.o.p.l. - uprzednim,
bezskutecznym dochodzeniem przez właściciela wykonania tego obowiązku. Ani art.
4201 k.c., obowiązujący do dnia 31 sierpnia 2004 r., ani
obecnie obowiązujący art. 417 § 1 k.c., w brzmieniu mającym moc od
dnia 1 września 2004 r., nie przewiduje - rzecz oczywista ze względu na ogólny
charakter stanowionej regulacji - takiej przesłanki.
Nie można również podzielić zapatrywania o wynikaniu
takiej przesłanki z art. 18 ust. 1 u.o.p.l. Przepis ten w zakresie
odnoszącym się do osoby uprawnionej w wyroku eksmisyjnym do lokalu socjalnego
ustanawia tylko, wespół zart. 18 ust. 3 u.o.p.l., obowiązek zapłaty przez
tę osobę właścicielowi wynagrodzenia na dotychczasowym poziomie, czyli na
poziomie czynszu lub innych opłat uiszczanych przed wygaśnięciem uprawnienia do
korzystania z zajmowanego nadal lokalu. Nie wypowiada się natomiast w ogóle co
do relacji zachodzącej między tym obowiązkiem a odpowiedzialnością
odszkodowawczą gminy za niedostarczenie lokalu socjalnego. Różni się więc
zasadniczo np. odart. 31 i art. 299 k.s.h.
Także wykładnia funkcjonalna, odwołująca się przede
wszystkim do celu odpowiedzialności odszkodowawczej gminy za niedostarczenie
lokalu socjalnego osobie do takiego lokalu uprawnionej, nie dostarcza
argumentów przemawiających za subsydiarnym charakterem tej odpowiedzialności w
stosunku do obowiązku określonego w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l.
Przeciwnie, wykładnia ta, w powiązaniu z nakazem interpretowania ustaw w
zgodzie z normami konstytucyjnymi, zdecydowanie sprzeciwia się takiemu
ujmowaniu relacji między omawianą odpowiedzialnością a wspomnianym obowiązkiem.
Odpowiedzialność odszkodowawcza gminy za niedostarczenie lokalu socjalnego,
oparta na art. 417 § 1 k.c., a uprzednio na art. 420 1 k.c.,
leży w interesie właścicieli lokali. Ich interesy bez takiej odpowiedzialności
gminy byłyby w istocie pozbawione rzeczywistej ochrony. Trybunał Konstytucyjny,
uznając w powołanych wyżej wyrokach art. 18 ust. 4 u.o.p.l.,
stanowiący lex specialis w stosunku do art. 361 § 2 k.c., za
niezgodny z normami konstytucyjnymi, wykazał, że ograniczenie odpowiedzialności
odszkodowawczej gminy, wynikające z art. 18 ust. 4 u.o.p.l., tworzyło
stan prawny całkowicie oderwany od realiów życia. Podmiot dysponujący
prawomocnym wyrokiem nakazującym opróżnienie lokalu i mający roszczenie zarówno
w stosunku do byłego lokatora, jak i gminy, nie był w stanie w istocie zrealizować
żadnego z przysługujących mu środków prawnych. Szanse na wyegzekwowanie
roszczenia od byłego lokatora, uprawnionego do lokalu socjalnego, są - jak
wiadomo - z reguły nikłe, a gmina nie ponosząc odpowiedzialności
odszkodowawczej za niedostarczenie lokalu socjalnego na zasadach ogólnych mogła
bez ujemnych dla siebie konsekwencji nawet bardzo długo nie wypełniać obowiązku
dostarczenia lokalu socjalnego. Uznanie omawianej odpowiedzialności
odszkodowawczej gminy za subsydiarną w stosunku do obowiązku wynikającego
z art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l., oznaczałoby przywrócenie
stanu prawnego porównywalnego do zakwestionowanego w powoływanych wyrokach
Trybunału Konstytucyjnego. Właściciel byłby zmuszony do poszukiwania naprzód, w
praktyce z reguły bezowocnej, ochrony w drodze roszczenia skierowanego
przeciwko byłemu lokatorowi, ujęcie zaś określonego roszczenia jako
subsydiarnego w stosunku do innego roszczenia może być uzasadnione tylko wtedy,
gdy istnieją praktyczne szanse na realizację tego innego roszczenia. Brak praktycznych
szans na realizację roszczenia, o którym mowa w art. 18 ust.
1 i 3 u.o.p.l., powodowałby, że konieczność uprzedniego
dochodzenia tego roszczenia w rzeczywistości odsuwałaby jedynie możliwość
dochodzenia przez właściciela, zapewniającego mu efektywną ochronę, opartego
obecnie na art. 417 § 1 k.c., roszczenia odszkodowawczego
skierowanego przeciwko gminie.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 grudnia
2007 r., sygn. akt III CZP 121/07, odpowiedzialność odszkodowawcza gminy
wobec właściciela za niedostarczenie lokalu socjalnego byłemu lokatorowi,
uprawnionemu, według wyroku orzekającego eksmisję, do lokalu socjalnego i
odpowiedzialność tego lokatora wobec właściciela, oparta na art. 18 ust.
1 i 3 u.o.p.l., ma - w zakresie, w jakim ich obowiązki pokrywają
się - charakter odpowiedzialności in solidum.
Ponieważ odpowiedzialność odszkodowawcza gminy za
niedostarczenie lokalu socjalnego służy ochronie właściciela, a nie byłego
lokatora uprawnionego do lokalu socjalnego, gminie, która zapłaciła właścicielowi
odszkodowanie, przysługuje regres w stosunku do tego lokatora w granicach jego
obowiązku określonego w art. 18 ust. 1 i 3 u.o.p.l. (por.
zachowujące w tym względzie aktualność uwagi zawarte w wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 23 kwietnia 2004 r., sygn. akt I CK 581/03, Biul. SN 2004, nr 11,
s. 9).
Ze względu na zasadność podstaw kasacyjnych,
kwestionujących zajęte w zaskarżonym wyroku stanowisko o subsydiarnym
charakterze odpowiedzialności odszkodowawczej gminy, bezprzedmiotowe stało się
rozpatrywanie tych zarzutów kasacyjnych, które zmierzają do podważenia
prawidłowości ustalenia dotyczącego wykazania przez stronę powodową przesłanki
podyktowanej przyjętym przez Sąd Okręgowy subsydiarnym charakterem tej
odpowiedzialności.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy na
podstawie art. 39815 § 1 k.c. orzekł, jak w
sentencji.
